PRACTICE QUESTION PAPERS 10TH

SUBJECT:	संस्कृतम्  (संप्रेषणात्मकम्)	CLASS:
TIME:	होरात्रयम्	Max. Marks:
अभ्यास प्रश्नपत्र प्रारूप (अशोककुमार:J)
	खण्डः क अपठित अवबोधनम्
Q.1.	अधोलिखितं अनुच्छेदं पठित्वा प्रश्नानां उत्तराणि लिखत-   अस्मिन् संसारे अनेकानि सुखानि सन्ति| परम् तेषु स्वास्थ्यम् प्रधानतमं सुखम् अस्ति 1 स्वास्थ्य लाभाय जनेन प्रतिदिनं व्यायामः कर्तव्यः |  अनेन अस्माकं शरीरं नीरोगः भवति| अनेन् रक्त संचारः सम्यक् भवति 1स्वस्थम् शरीरं जीवनस्य वरदानं भवति 1नीरोगे शरीरे एव स्वस्थम् मनः वर्तते 1अधुना संघर्ष शील जीवने तीव्र यत्नानन्तरम् मानवः स्व व्यापारे सफलताम् अधिगच्छति 1बलवान् एव जीवन संघर्षे स्थातुं पारयति ,नहि बलहीनः| व्यायामशीलः नरः परिश्रमात् कदापि विरतो न भवति 1 व्यायामशीलस्य जीवने उत्साहस्य प्रवेशः भवति |शरीरम् सुदृढं पुष्टं च भवति 1 व्यायाम पुष्ट गात्रः एव मनुजः सर्वाणि कार्याणि साफल्येन कर्तुं प्रभवति 1 अतएव कथितं अस्ति –शरीर माद्यं खलु धर्म साधनंम्|      1 –एक पदेन उत्तरत –                                                                                       1X2=2            ( i )व्यायामशीलः नरः कस्मात् विरतो न भवति ?            (ii)अस्मिन् संसारे अनेकानि कानि सन्ति?      11 पूर्ण वाक्येन उत्तरत –                                                                                        2X2=4            (i)व्यायामः किमर्थं प्रतिदिनं कर्तव्यः ?            (ii)कीदृशे शरीरे मनः स्वस्थम् भवति ?       111 निर्देशानुसारं शुद्धं उत्तरं प्रदत्त विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत –               (i) “ शरीरं “ इति पदस्य पर्याय पदं गद्यांशात् चित्वा  लिखत –                    (क)विरतः           (ख)गात्रः           (ग)मानवः               (घ)व्यायामः            (ii) “शरीरे”इति  विशेष्य पदस्य विशेषण पदं किम्?                    (क)स्वस्थम्          (ii)नीरोगे        (ग)नीरोगः                (घ)जीवने            (iii) “अधिगच्छति” इति क्रिया पदस्य कर्तृ पदं किंम् ?                    (क)सफलतां          (ख)संघर्षशील जीवने          (ग)मानवः           (घ)स्व व्यापारे            (iv) “तेषु “इति सर्वनाम पदं केभ्यः प्रयुक्त?                    (क)सुखानि          (ख)सुखेभ्यः               (ग)शरीरेभ्यः                 (घ)संसारेभ्यः        IV      अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं लिखत|                                           2
Q.2.	अधोलिखितं श्लोकं पठित्वाप्रश्नान् उत्तरत -                    अभिवादन शीलस्य  नित्यं वृद्धोप् सेविनः1                चत्वारि तस्य वर्द्धन्ते आयुर विद्या यशो बलम्11                  1 (क)कस्य चत्वारि वस्तूनि वर्धन्ते ?                         (ख)कानि चत्वारि वस्तूनि वर्धन्ते?                 11 पूर्ण वाक्येन उत्तरत –                         वयं कीदृशः भवेम ?                 111 निर्देशानुसारं उत्तरत   --                                                     (क)”अभिवादन “ इति पदे कः उपसर्गः ?                         (i)आ                     (ii) अभि              ( iii)भी                    (  iv)वादन                        (ख) “वर्धन्ते “ इति पदे का धातुः ?                         (i)वर्ध                   (ii)वृध्                  (  iii)वध                    (iv  )वध्रि
	खण्डः ख (रचनात्मक कार्यम् )
Q.3.	शुल्क क्षमा याचनार्थं प्रति लिखितेस्मिन पत्रे मञ्जूषातः पदानि विचित्य रिक्त स्थानानि पूरयत –                    सेवायाम् ---                     श्रीमान् (i)----                                  केन्द्रीय विद्यालयः गुवाहाटी1                   महोदय                          सविनयं (ii)------अस्ति यत् अहम् अस्मिन् विद्यालये दशम कक्षायाः छात्रः अस्मि1 मम पितुः वेतनं ( iii  )-------सन्ति1                            अतः सः (iv) ---    -----शुल्कं दातुं समर्थः नास्ति 1 धनम् अर्जयितुं अहं (  v    )------पाठयामि1 परम् तथापि (   vi )------नास्ति1 अतः सादरं                                   (   vii )------यत् मम शुल्कं क्षम्यताम् 1 भवतः   ( viii)---        -न विस्मरिष्यामि |                          ( ix )-----------                             (x )-----------आज्ञाकारी शिष्यः 1                                      क-ख-ग                            मञ्जूषा ---(शिशून्, निवेदनम् ,चतुर्सहस्रं ,अध्ययनाय ,उपकारम् ,सधन्यवादम्, प्रार्थये ,प्रधानाचार्यमहोदयः ,पर्याप्तं ,भवताम् )
Q.4.	अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्त शब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत –              मञ्जूषा –(विद्यालयस्य ,क्रीडाक्षेत्रम् ,विशाल भवनं ,वृक्षाः,शुद्धं पर्यावरणम् ,पादकन्दुकं ,रज्जुक्रीडाम् क्रीडनेन ,स्वास्थ्यम् ,उत्तमम् )                                      अथवा           “विद्यालये क्रीडांनाम् महत्त्वम् “ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत –     मञ्जूषा –(प्रतिदिनं क्रीडनम् ,तीव्रगत्या धावनेन ,व्यायामः ,अनिवार्यं ,सर्वाः ,अध्यापिकाः ,अपि ,परस्परं ,मैत्री वर्धते ,उत्तमं करणीयं स्वास्थ्यम् ,कूर्दनम् ,धावनम् ,योगाभ्यासम् ,अश्वारोहणम् ,अपेक्षितम् )
	खण्डः ग (अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
Q.5.	अधोलिखित वाक्येषु रेखांकित पदानां संधिं विच्छेदं वा कृत्वा लिखत –              1 आचारः परमो धर्मः इत्येतद्  विदुषां वचः 1       11 किं सर्वगतं  कुशलम् +वर्तते 1       111   सर्वस्तरतु दुर्गाणि 1       1V   हे प्रभो !सदा सत्+मतिम् देहि 1
Q.6.	अधो लिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासः विग्रहो वा प्रदत्त विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत –         (i) दुष्ट बुद्धिः  कलशं नीत्वा गृहम् आगतः 1        (क)दुष्ट बुद्धिः     (ख)दुष्टस्य बुद्धिः       (ग)दुष्टा बुद्धिः यस्य सः (घ)दुष्टः बुदधिः|            (ii) को भेदः पिक काकयोः ?     (क)पिकस्य च काकस्य च तयोः    (ख)पिके च काके च (ग)पिकः च काकाः च               (घ)पिकः च काकौ च       (iii)   युधिष्ठिरः च अर्जुनः च युद्ध भूमिं गच्छतः 1        (क)युधिष्ठिरार्जुनौ (ख)युधिष्ठिरर्जुनः (ग)युधिष्ठिरार्जुनः (घ)अर्जुन युधिष्ठिरम्     (iv)  त्वम् यथाकालम् आगतोऽसि 1        (क)यथाकालम् (ख)कालम् अनतिक्रम्य (ग)कालानुसारम् (घ)काले एव     (v)  वनस्य समीपम् सरोवरः अस्ति 1       (क)उपवनम् (ख)वन समीपम् (ग)समीप वनम् (घ)उपवनः
Q.7.	अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखांकित पदानां प्रकृति प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत –    (क)जीवने विद्यायाः अति  महत्त्वं वर्तते 1            (1 )मह् +त्व (11 ) महत् +त्व  (111 )महा +त्व  (1v ) महत् +मतुप् 1    (ख) तौ मार्गे क्रीड् + शतृ बालकान् अपश्यताम् 1        (1)    क्रीडतां(ii)  क्रीडतान्(III)  क्रीडताः (iv) क्रीडतः    (ग)अस्याः अनुज+टाप् दीपिका अस्ति 1             (1) अनुजः(ii)  अनुजा(iii) अनुजम्(iv) अनुजी     (घ)    मुद्+शानच् बालकाय मोदकं यच्छ 1              (i) मोदमानः (ii)   मोदमानाय            (iii) मोद्मानायै(  Iv )मोद्माने     (ङ ) दरिद्रता सदैव दुःख्कारिणी 1                (i)   दरिद्र+टाप् (ii) दरिद्र+तल्(iii) दरिद्रः +तल्(iv) दरिद्र +ङीप्
Q.8.	अधो लिखित वाक्येषु रिक्त स्थानानि मञ्जूषा प्रदत्तैः उचितैः पदैःसंवादं पूरयत-                       ध्रुवः –मित्र !त्वम् -----आगच्छसि ?           भानुः –अहम्----दिल्लीतः आगच्छामि 1            ध्रुवः –त्वम् दिल्लीम् ----------गतोऽसि?           शानुः- तत्र ------राष्ट्र मण्डल खेल  समापन समारोहः जातः , तमेव द्रष्टुम् 1             ध्रुवः –तत्समारोहे -------दृष्टं तत् सर्वं वर्णय 1           मञ्जूषा –(यत्  , ,कुतः ,किमर्थम् ,संप्रति ,ह्यः )
Q.9.	प्रदत्त विकल्पेभ्यः उचित संख्या पदं चित्वा वाक्यानि रचयत –    (क) मम  पार्श्वे (९४) ----------पुस्तकानि सन्ति 1                (i)  चतुर्नवतिः ( ii)चतुर्णवतिः (iii )चत्वार नवतिः ( iv)चतुरणवतिः       (ख)---------कक्षायां पञ्चाशत् छात्राःपठन्ति 1              (i) एकस्याम् (ii)एके (iii )एकः ( iv)एकस्मिन्  (ग) (2) -------बालिकयोः भ्रातरः  कुत्र पठन्ति 1     (i)द्वौ (ii)द्वे (iii )द्वयोः (iv )द्वाभ्याम्  (घ) मार्गे (3) ------महिलाः वार्तालापं कुर्वन्ति 1     (i)त्रयः  (ii)तिस्रः ( )तिश्राः ( )त्रीणि  (ङ)एकस्मिन् सप्ताहे (7)---------दिनानि भवन्ति 1
Q.10.	अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित पदानि संशोद्ध्य लिखत –                                                              (क )        अस्मिन् पुस्तके पञ्चदश पाठं  सन्ति 1                 (i)पाठानि (ii)पाठः(iii )पाठौ (iv  ) पाठाः (ख) त्वम् कदा नाटकं द्रक्ष्यन्ति ?                                                                                                                                                                                                                       (i) द्रक्ष्यामि (ii)पश्यावः (iii )पश्यथः (iv )द्रक्ष्यसि 1 (ग)नगरे सुन्दराः भवनानि सन्ति 1 (i)सुन्दरः (ii)सुन्दराणि ( iii )सुन्दरं (iv )सुन्दरस्य (घ)भवान् पुस्तकं पठन्तु 1 (i)भवन्तः (ii)भवत्यः (iii )भवन्तं ( iv)भवता (ङ) वयं श्वः प्रदर्शनीं गच्छामः 1 (i) गच्छन्ति (ii)गमिष्यथः ( iii)गमिष्यामः (iv )गमिष्यन्ति 1 (च)सा बालिका क्रीडन्ति 1 (i)ते (ii)ताः) (iii )सः (iv )तानि
	खण्डः घ (पठित अवबोधनम् )
Q.11 1	(अ)      गद्यांशः  अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानां उत्तराणि लिखत –                          विचित्रा खलु दैव गतिः 1 पतितात्कलशाद् बहिः निर्गत्य विषधरः तमेव दुष्ट्वुद्धिं दृष्टवान् 1 कलशपात शब्देन प्रबुद्धौ तौ दम्पती आश्चर्येण प्रचुर मणि माणिक्यानाम् आभया भासमानम् निज गृहं दृष्ट्वा परस्परम् अवलोकयन्तौ अतिष्ठताम्|            1 एक पदेन उत्तरत –                                                               (i)दैव गतिः कीदृशी भवति ?            (ii)कः दुष्ट बुद्धिं दष्टवान्?                   11. पूर्ण वाक्येन उत्तरत ---                    दम्पती किं दृष्ट्वा परस्परम् अवलोकयन्तौ अतिष्ठताम् ?                   111 निर्देशानुसारम् उचितं उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत –                            (i)”प्रवुद्धौ “ इति विशेषण पदं कस्य पदस्य अस्ति ?                              (क)आश्चर्येण        (ख)दम्पती     (ग)अतिष्ठतां          (घ)भास्मानौ                        (ii)मिथः इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम् ?                              (क)निज गृहं          (ख)भासमानं        (ग)विषधरः              (घ)परस्परं 1 (आ )पद्यांशः  अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वाप्रदत्त प्रश्नानां उत्तराणि लिखत –     आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः 1     तस्मात् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि  विशेषतः11     1 एक पदेन उत्तरत-             (i)कः प्रथमः धर्मः ?        (ii)सदाचारः केभ्यः अपि विशेषतः रक्षणीयः?     11 पूर्ण वाक्येन उत्तरत –                                                                                                                                         (i)विदुषां वचः किम् ?     111 प्रदत्त विकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं लिख त                                                                                                                    (i) आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद्  “ अत्र किम् अव्यय पदम् ?                          (क)आचारः      (ख)प्रथमः         (ग)धर्मः       (घ)इति                (ii)अस्मिन् श्लोके किं क्रिया पदम् ?                               (क)तस्मात्         (ख)रक्षेत्           (ग)वचः        (घ)विशेषतः (इ) अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नान् उत्तरत –   राजहंसः –शान्तं शान्तम् 1 अहमेव नीरक्षीरविवेकी पक्षिणाम् राजा 1 बकः –धिक् युष्मान्1 अहमेव सर्व शिरोमणिः 1 (ततः प्रकृति माता प्रविशति ) प्रकृतिः ---(सस्नेहम्)अलम् अलं मिथः कलहेन 1 अहं प्रकृतिः एव युष्माकं जननी 1 यूयं सर्वे एव मम प्रियाः 1सर्वेषामेव महत्त्वम् विद्यते यथासमयम् 1 सर्वैः एव मे शोभा 1 न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयेत्1 मिलित्वा एव मोदध्वम् जीवनं च रसमयं कुरुद्ध्वम् 1 1 एक पदेन उत्तरत –                                                                 1/2x2=1 (i)नीर क्षीर विवेकी कः अस्ति ? (ii)प्रकृतिः कथं वदति? 11 पूर्ण वाक्येन उत्तरत --                                                              2x1=2          (i)सर्वेषां प्राणिनां जननी का अस्ति?             111     निर्देशानुसारं शुद्धं उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्त्वा लिखत-                                                     1/2x2=1            (i)”मे” इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?               (क)राजहंसाय                 (ख)बकाय                     (ग)प्रकृत्यैः                  (घ)खगेभ्यः                (ii ) “जीवनम् “इति पदस्य किं विशेषणपदं प्रयुक्तम् ?            (क)परस्परम्                (ख)कुरुद्ध्वम्              (ग)सस्नेहम्                   (घ)रसमयम् 1
Q.12	अधोलिखित कथनानां समुचितं भावं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत –              (क)  अलं चिन्तया1  आपदां तरणिः धैर्यम् 1                      (i) धैर्येण आपदः नौका इव भवन्ति 1                      (ii) यथा नौका साहाय्येन  जनाः पारं गच्छन्ति एवमेव धैर्य बलेन  जनाः आपद्भ्यः तरन्ति |                     (iii )विपत्तौ नरः नदीं तीर्त्वा एव धैर्यम्  आप्नोति 1 (ख )मम कलनस्य आधारः तु सूर्यः एव I     (i)कालः सूर्यस्य  गणनायाः आधारः I     (ii)सूर्यः काल गणनाम् करोति I     (iii )सूर्यं विना कालस्य गणना असंभवा I
Q.13	अधोलिखित श्लोकयोः अन्वयं मनजूषातः समुचितं पदं चित्वा पूरयत-       (i)                   यः इच्छत्यात्म्नः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च I                          न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च     II (ii)                  प्रार्थितं ते मया चक्रं देव दानव पूजितम् I                              अजेयः स्यामिति विभो !सत्यमेतत् ब्रवीमि ते  II            अन्वयः यः         (i)--------------          श्रेयः प्रभूतानि -------च इच्छति -------परेभ्यः अहितं कर्म कदापि न -----1           (ii)-------! अजेयः ----इति मया देव दानव पूजितं ते ------प्रार्थितम् 1-------ते सत्यं ब्रवीमि 1                   मञ्जूषा ---(कुर्यात्,विभो,आत्मनः ,स्याम् ,सुखानि ,एतत् ,सः , चक्रम् )
Q.14	रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत –   (i)                   संवत्सरे द्वादश्   मासाः  भवन्ति I (ii)                  प्राचीनतमा हि एषा गणना I (iii)                अरुणाचले  अनेके उत्सवाः मान्यते I (iv)          तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः I (v)         राष्ट्रं सदा संरक्ष्यं भवति I
Q.15	अधोलिखित वाक्यानि घटना क्रमानुसारेण पुनः लिखत –     (i)तत् पश्चात् सः हल कार्यं कर्तुं प्रारभत 1 (ii)विषधरः दुष्टबुद्धिं दृष्टवान् 1 (iii )तेषु एकः बालकः उवाच – कथं भवन्तौ सुपथं परित्यज्य कुपथं गन्तुं प्रवृत्तौ ? (iv )तस्य भार्या अपृच्छत्—किं सर्वं कुशलम् ?अयथाकाले आगतोऽसि ? (v )अनेन वचसा समुपजातविवेकः प्रच्छन्नभाग्यः स्वगृहं प्रत्यागच्छत् 1 (vi )प्रच्छन्नभाग्यः चौरेण दुष्ट बुद्धिना सह् चौर्यकर्मणि  निरतः संजातः 1 (vii )एकदा तौ गर्त संकुले मार्गे बालकान् अवदताम् “–कथं नतोन्न्ते मार्गे क्रीडथ “1 (viii )एकदा दुष्टबुद्धिः मित्रस्य गृहे चौर्यार्थं आगच्छत्
Q.16	रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुसारम् अर्थं चित्वा लिखत – (क)      इदानीं विषादं त्यक्त्वा उद्यमः क्रियताम् 1 (i)दुःखं (ii)क्रोधं (iii )हर्षं ( iv)सुखं (ख)अरुणस्य प्रदेशः एव अरुणाचलः (i)हिमस्य (ii)सूर्यस्य (iii )रक्त वर्णस्य (iv )चन्द्रस्य (ग)मनुष्यः कदापि परुषां वाचं न  अभ्युदीरयेत् 1 (i) कटुः (ii)कठोराम् (iii )मधुरं (iv ) मूकं

SET 2

कक्षा – दशमी           विषय: - संस्कृतम्                समय: - ३होरा:      पूर्णाङ्का: - 90

खण्ड:  “क”

अपठित-अवबोधनम्

1.          अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत ।

एकदा शीतस्य भीषण: प्रकोप: अभवत् । सम्राट् चन्द्रगुप्त: निश्चितवान् यत् निर्धनेभ्य: कम्बलानां वितरणं भवेत् ।प्रधानमन्त्री चाणक्य: तत्कार्यं स्वीकृतवान् ।भृत्या: सर्वान् कम्बलान् तस्य कुटीरे स्थापितवन्त: । रात्रौ केचन चोरा: कम्बलान् चोरयितुम् तस्य कुटीरं प्राविशन् । ते अपश्यन् यत् चाणक्य: कम्बलम् विना एव सुप्त:। तस्मिन् एव क्षणे चाणक्य:पदध्वनिं श्रुत्वा प्रबुद्ध:।चौरा: तम् अपृच्छन् –“भवतां समीपे कम्बलानां राशि: अस्ति तथापि भवान् कम्बलम् विना एव स्वपिति ?” चाणक्य: तान् अवदत् –“श्रुणुत ! प्रावारका: केवलं निर्धनेभ्य: वितरणार्थम् एव सन्ति ।यदि अहम् एतेषु एकं स्वीकरोमि तर्हि अहम् अपि चौर: भविष्यामि”। तदा नतमस्तका: चौरा: तस्य पादयो: पतित्वा क्षमायाचनम् अकुर्वन् ॥

I.   एकपदेन उत्तरत –                                                                  ½ X4=2

                            i.    एकदा कस्य प्रकोप: अभवत् ?

क)ग्रीष्मस्य           ख) शीतस्य             ग) वर्षाया:            घ) हिमस्य

                          ii.    क: कम्बलानां वितरणकार्यं स्वीकृतवान् ?

क) चन्द्रगुप्त:         ख)चौर:  ग) सैनिक:           घ) चाणक्य:

                         iii.    चाण्क्य: किम् श्रुत्वा प्रबुद्ध: ?

क)पदध्वनिम्        ख) सङ्गीतध्वनिम् ग) शुनकस्यध्वनिम् घ) करतालध्वनिम्

                         iv.    कम्बलानां वितरणं केभ्य: एव आसीत् ?

क)जनेभ्य:           ख) निर्धनेभ्य:       ग) चौरेभ्य:          घ) सेवकेभ्य:

II.   पूर्णवाक्येन उत्तरत –                                                                     1X2=2

                          i.    चौरा: चाणक्यं किम् अपृच्छन् ?

                          ii.  चाणक्य: चौरान् किम् अवदत् ?

III.        भाषिककार्यम्                                                                                 1X4=4

                          i.    “भविष्यामि” इति क्रियापदस्य कर्ता क: ?

क)चौरा: ख) निर्धना:                      ग)अहम्  घ) चन्द्रगुप्त:

                        ii.    “कम्बला:” इत्यर्थे किं पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम्?

क)प्रावारका:         ख) भृत्या:                        ग) राशि: घ) शीतस्य

                         iii.  “केचन”  इति पदं केषां विशेषणम् ?

क) भृत्यानाम्        ख) प्रावारकाणाम्               ग) चौराणाम्        घ) निर्धनानाम्

                         iv.  “यदि अहम् एतेषु एकं स्वीकरोमि” अत्र “एतेषु” इति सर्वनामपदम् केभ्य:प्रयुक्तम् ?

क)निर्धनेभ्य:         ख)कम्बलेभ्य:                   ग) राजभ्य:          घ) भृत्येभ्य:

IV.  अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तशीर्षकं लिखत                                                        1X2=2

खण्ड:  “ख”

                                          रचनात्मकं कार्यम्

2.     भवान्  प्रवीण: । भवत: विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवस्य विषये पितरं सूचयन् लिखिते अस्मिन् पत्रे शब्दसूचीसहायतया रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत।

                                                                                                                                    ½ X10=5

१०५ योजनाविहार:

(१) ......................।

दिनाङ्क:..............

प्रिय विशाल !

        (२).......................नमस्ते ।

  अस्माकं विद्यालये ह्य: एव(३)........................सम्पन्न: जात:  । तस्मिन्नेव अहम् अत्यधिकं व्यस्त: आसम् । जानासि किम् अस्मिन् वर्षे सम्पन्न: अस्माकं वार्षिकोत्सव:अभूतपूर्व: एव आसीत्? । तस्य वर्णनं संक्षेपेण करोमि । अस्माकं कक्षा चतुर्षु वर्गेषु विभक्ता । एक: वर्ग: निर्धनानां कुटीरेषु गत्वा आवश्यकतानुसारम् अन्नम् वस्त्रम् औषधिं च (४)......................... ।द्वितीय: वर्ग: मदीय: आसीत् ।अस्माभि: समीपवर्तिषु श्रमिकाणाम् आवासेषु(५).........................सूची निर्मिता येन तेषां शिक्षाव्यवस्था भवेत् । तृतीयेन वर्गेण (६)....................कृतम्। एवं त्रिभि: दिवसै: समारोह: सम्पन्न: जात: । अनेन(७)........................सर्वेषां छात्राणां मनसि(८).........................अनुभूति: जाता । यदि सर्वे विद्यालया: एवं कुर्वन्ति तर्हि अस्माकं(९)........................शीघ्रम् एव विकास: प्रगतिश्च भवेत् ।

पितृभ्याम् नम:

                                                                                                                        तव(१०)........................,

प्रवीण:।

                                                  मञ्जूषा

नागपुरत: ,      दिव्यानन्दस्य ,      निरक्षरबालकानाम् ,       सप्रेम ,       वितीर्णवान् ,       वृक्षारोपणम् ,     वार्षिकोत्सवसमारोह: ,  अभिन्नं मित्रम्,     देशस्य ,   सेवाकार्येण

  3 .निम्नचित्रं दृष्ट्वा पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत ।              2X5=10

          

                                                    मञ्जूषा 

सुन्दराणि, निर्मलं, नारिकेलवृक्षा:,विहारस्थलस्य, पर्वत:, गृहाणि ,जलम्, रमणीयम्, अस्ति, दूरे, एक:, दृश्यते, चित्रम्, सन्ति, अपि, अनेके ,वातावरणम्,

अथवा

            

            अधोदत्तमञ्जूषायां पदानां सहायतया जल-प्रदूषणस्य विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि लिखत ।                                                                                 मञ्जूषा

जना:, उद्योगशाला:, मलिनानि, वस्त्राणि, स्वच्छं जलम्, क्षालयन्ति, विषाक्तानि, पदार्थानि, मलिनीकुर्वन्ति , नद्याम्, सर्वेषां योगदानम्, आवश्यकम्, अपेयम्, सर्वथा

खण्ड:  “ग”

अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्

4. निम्नलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितानां पदानां कृते शुद्धं सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा विकल्पेभ्य: चिनुत ।                                                                                      1X5=5

                    i.    स मेष काष्ठेनैव  ताडित: ।

क)काष्ठेन+एव           ख) काष्ठेन + इव    ग) काष्ठ + इव                   घ) क + अष्ठेनैव

                  ii.    युधिष्ठिर: पाण्डव+अग्रज: आसीत् ।

क)पाण्डवग्रज:           ख)पाण्डवाग्रज:     ग) पाण्डवोग्रज:     घ)पाण्डोग्रज:

                 iii.    क: शुचिरिह ? ।

क)शुचि+रिह ख) शुचिर्+ईह      ग) शुचि:+इह                   घ) शुचो:+इह

                 iv.    एकम् अनु+छेदम् लिखत ।

      क)अनुच्छेदम्  ख) अनुछेदम्                    ग) आनुच्छेदम्                  घ) अनु:छेदम्

v.   पापिनाञ्च सदा दु:खम्

     क)पापिनम्+च ख) पापिनान्+च                ग) पापिना+च      घ) पापिनां+च

5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा

 लिखत।                                                                                    1X6=6

                    i.    अत्र विविधा भोजनसामग्री अस्ति।

क)भोजनस्य साम्ग्री     ख) भोजनाय सामग्री           ग) भोजने सामग्री  घ) भोजनं सामग्री

                  ii.    स्त्रीणां पुरुषाणां च समान: अधिकार: स्यात् ।

क) समनमाधिकार:     ख) समानोधिकार:  ग) समानेधिकार:  घ) समानाधिकार:

                 iii.    साधुजनमैत्री सुखदा भवति ।

क) सुखं ददाति इति     ख) सुख दाता इति  ग) सुखं दाति इति  घ)सुखम् अस्तीति

                 iv.    अल्पं जानाति इति स:  पूजित: कथं भवेत् ?

      क) अल्पज्ञान   ख) अल्पज्ञ:                      ग) अल्पजन:                    घ) अल्पज:

                  v.    किं जीवितम् ? अनवद्यम् ।

      क) न वद्यम्    ख) अन वद्यम्            ग) न अवद्यम्         घ) अ नवद्यम्

                 vi.    रावणस्य दश आननानि आसन् ।

      क)दशानन:     ख) दशानने                      ग) दशाननानि                   घ) दशाननम्

6.    रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितमुत्तरं प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत |                                                                               1X5=5

                    i.    सैनिकै: दुष्टा: दण्ड + अनीयर्

क)दण्डनीय:  ख) दण्डनीया:                   ग) दण्डनीयम्                   घ) दण्डनीयानि

                  ii.    शिशुभि: दुग्धं पातव्यम् ।

क)पा + तव्यत्           ख) पिब् + तव्यत्   ग) पा + तव्यम्     घ) पा: + तव्य

                 iii.    बुद्धि+मतुप् छात्र: सफलतां लभते ।

क)बुद्धिवान्   ख) बुद्धिमतुप्       ग) बुद्धिमान:                 घ) बुद्धिमान्

                 iv.    विद्यालयस्य साप्ताहिक अवकाश:  रविवासरे भवति ।

     क)सप्ताह+ठक्  ख) सप्ताह + इन्    ग) सप्त+ इक्                     घ) साप्ताहिक+ठक्

                  v.    नमन्ति फल+इन् वृक्षा: ।

क)फलिन्     ख) फलिनो                      ग) फलिना                       घ) फलिने

7.  पदत्तविकल्पेभ्य: अव्ययपदं चित्वा वाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत ।             1X5=5

                    i.    वने सिंह: ......................... गर्जति ।

क)इदानीम्   ख) विना             ग) अत्र                           घ)उच्चै:

                  ii.    ..................... दशरथ: नाम राजा आसीत् ।

क)एव                     ख) सहसा                       ग) पुरा              घ) इतस्तत:

                 iii.    सत्यम् ................ जयते ।

     क)एव                        ख) सहसा                       ग) पुरा              घ) इतस्तत:

                 iv.    मत्स्या: जलं ............... .जीवितुं न शक्नुवन्ति ।

क)इदानीम्   ख) विना             ग) वृथा               घ)इव

                  v.    अहं रामानुज: ................... गणिते कुशल: भवेयम् इति आशा ।

क)एव                     ख) विना             ग) वृथा               घ)इव

8.  अधोलिखिते संवादे वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत –                         1X5=5

प्रतीक्षा    - समीक्षे! त्वया कुत: .......................?

क)आगच्छति             ख) आगच्छसि                   ग) आगम्यते                     घ) आगच्छयते

         समीक्षा   - प्रतीक्षे! अधुना अहं विद्यालयात् .........................।

क)आगच्छामि                       ख) आगच्छसि                   ग) आगम्यते                     घ) आगच्छति

प्रतीक्षा    - समीक्षे! गृहं गत्वा त्वम् किं करोषि ?

         समीक्षा   - प्रतीक्षे! गृहं गत्वा...............गृहकार्यं क्रियते ।

क)त्वया                           ख) मया                        ग) त्वम्                     घ) अहम्

          प्रतीक्षा    - समीक्षे! सायंकाले त्वं किम् .................पठसि?

क)पाठ:                           ख) पाठा                  ग) पाठ               घ) पाठं

            समीक्षा   - आम् ,प्रतीक्षे! सायंकाले मया.........................पठ्यते ।

क)संस्कृतपाठ:                  ख)  संस्कृतपाठम्         ग) संस्कृतपाठान्   घ) संस्कृतपाठा:

9.  अध: पितामहस्य दिनचर्या अङ्केषु लिखिता । अङ्कानां स्थाने संस्कृतपदै: समयं लिखत ।

                   i.  प्रात: (6.00).................... वादने उत्तिष्ठति ।                                           1X4=4

                  ii.  अपराह्णे(3.30) .................... वादने चायं पिबति ।

                   iii.सायं (5.15)........................ वादने भ्रमणाय गच्छति ।

                   iv.रात्रौ (8.45)....................... वादने शयनं करोति

                                                               खण्ड:  “घ”

                                         पठित-अवबोधनम्

10.   अधोलिखितं गद्यांशं पद्यांशं नाट्यांशं च पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानां उत्तराणि लिखत ।

अ)   गद्यांश:

  तस्य वचनम् अश्रेद्धेयं मत्वा मदोद्धता: कपय: प्रहस्य अवदन् – “भो ! किमिदम् उच्यते ? न वयं स्वर्गसमानोपभोगान् विहाय अटव्यां क्षार-तिक्त-कषाय-कटुरूक्षफलानि भक्षयिष्याम:” । तच्छ्रुत्वा साश्रुनयनो भूत्वा यूथपति: सगद्गदम् उक्तवान् – “रसास्वादनलुब्धा: यूयम् अस सुखस्य कुपरिणामं न जानीथ । अहं तु वनं गच्छामि ।

I.   एकपदेन उत्तरत                                                                             ½ X2=1

              i.  साश्रुनयन: क: अभवत् ?

            ii.  मदोद्धता: के आसन् ?

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत                                                                   2X1=2

            i.  वानराणाम् उत्तरम् श्रुत्वा यूथपति: किम् अकथयत् ?

III.            निर्देशानुसारम् उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत ।                                  1X2=2

            i.  त्यक्त्वा पदस्य समानार्थकं पदं गद्यांशात् चित्वा लिखत ।

  क) उच्यते              ख) कषाय                        ग) विहाय                        घ) मत्वा

          ii.  वयम् इति  कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

  क) फलानि ख) भक्षयिष्याम:               ग) विहाय                        घ)रुक्षफलानि

आ)      पद्यांश:

               अपूर्व: कोपि कोशोयं विद्यते तव भारति ।

               व्ययतो वृद्धिमायाति क्षयमायाति सञ्चयात् ॥

I.   एकपदेन उत्तरत                                                                             ½ X2=1

            i.  विद्या कथं वृद्धिं प्राप्नोति ?

          ii.  भारत्या: कोश: कीदृश: अस्ति ?

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत                                                                   2X1=2

            i.  भारत्या: कोश: सञ्चयात् किं भवति ?

III.            निर्देशानुसारम् उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत ।                                   1X2=2

              i.  अस्मिन् श्लोके “कोश:” इत्यस्य विशेषणपदं किं प्रयुक्तम् ?

  क) सञ्चयात्             ख) अपूर्व:                        ग) तव                घ) व्ययत:

            ii.  अस्मिन् श्लोके “व्ययत:” इत्यस्य विलोमपदं किम् ?

  क) वृद्धिम्                      ख) क्षयम्               ग) अपूर्व: घ) सञ्चयात्

इ)   नाट्यांश:

अमात्या:- (राज्ञा नेत्रदानार्थं निश्चय: कृत: इति ज्ञात्वा ) – “महाराज !   अलम्      एतावता दुस्साहसेन, प्रभूतं धनमेव दीयताम्”।

राजा-         दास्यामीति प्रतिज्ञाय योन्यथा कुरुते मन: ।

कार्पण्यानिश्चितमते: क: स्यात् पापतरस्तत: ॥

नाहं स्वर्गं न मोक्षं वा कामये किन्तु आर्तानां परित्राणाय एव मे निश्चय: । अस्य विप्रस्य याञ्चा वृथा मा अस्तु ।

I.         एकपदेन उत्तरत                                                                                  ½ x2= 1

              i.    केन नेत्रदानार्थं निश्वय: कृत: ?

            ii.    कस्य याञ्चा वृथा मा अस्तु ?

II.       पूर्णवाक्येन उत्तरत                                                                        2X1=2

            i.          राज्ञ: नेत्रदानाय निश्चयं ज्ञात्वा अमात्या: किम् अवदन् ?

III.      निर्देशानुसारम् उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत ।              1x2=2

            i.          “कामये” इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?

 क) राजा                 ख) अमात्या:                     ग) स्वर्गम्                        घ) अहम्

          ii.          “प्रभूतम्” पदस्य अर्थ: -

 क) अत्यधिकम्          ख) प्रचुरात्                      ग) अस्तु:             घ) कुरुते

11.   अधोलिखितश्लोकयो: भावार्थं मञ्जूषात: उचितपदानि चित्वा पूरयत    ½ x 8=4

क)       अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् ।

                   स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥

भावार्थ: (i)......................... सत्यं प्रियं (ii)................... च  वाक्यं वक्तव्यम् । स्वाध्याय:          (iii)................ च एतत् सर्वं वाङ्मयं (iv).................... भवति इति गीतोपदेश: अस्ति ।

            ख)       असंशयं महाबाहो ! मनो दुर्निग्रहं चलम् ।      

                   अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥

भावार्थ: -  हे  महाबाहो !  अत्र संशय: नास्ति यत् एतत् (v)................अतीव चञ्चलम् अस्ति । कष्टेन एव (vi)............भवति परन्तु यदि वयं पुन: पुन: अभ्यासं कुर्म: (vii)...................च भवाम:तदा नूनम् एतत् वशे कर्तुं (viii).....................।

{ विरक्ता:,  अनुद्वेगकरं,  वशे,  हितं,  शक्यते,  तप:,  मन:,अभ्यसनं  }

12.   मञ्जूषात: समुचितं पदं चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत     1x4 = 4

      नास्ति विद्यासमं चक्षु: नास्ति सत्यसमं तप: ।

      नास्ति रागसमं दु:खं नास्ति त्यागसमं सुखम् ॥

अन्वय: - विद्यासमं (i)................. नास्ति,(ii) ...................... समं तप: नास्ति, रागसमं (iii).............. नास्ति,    (iv) .................... समं सुखं नास्ति ।

13.   रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत                                      1x4=4

                                         i.            शारदा वदनाम्बुजे सन्निधिं क्रियात् ।

क) क:                        ख) का                            ग) कदा            घ) काम्

                                      ii.            मधुरभाषिणी वाणी पुरुषं प्रसन्नं करोति ।

क) कीदृशी                      ख) कानि             ग) का     घ) किम्

                                    iii.            मन: अभ्यासेन वशं गच्छति ।

क) का:              ख) केन               ग) किम्  घ) क:

                                     iv.            त्यागी एव सर्वव्यसनविनाशे दक्ष: भवति ।

क) का               ख) कम्               ग) कस्मै  घ) क:

14.   अधोलिखितानि घटनाक्रमेण पुन: लेखनीयानि –                                 ½ x8=4

                                         i.            राज्ञा नगरस्य समन्तत:दानाशाला:अकारयत् ।

                                      ii.            राजा पुत्रवत् प्रजा: पालयति स्म ।

                                    iii.            नूनं ते दानवीरा:सौभाग्यशालिन:येभ्य: याचका: शरीरस्य अङ्गानि अपि याचन्ते।

                                     iv.            दानशालासु विचरन् राजा अचिन्तयत् ।

                                       v.            भगवान् बोधिसत्त्व:बहुजन्मार्जितपुण्यफलै: शिवीनां राजा बभूव ।

                                     vi.            आर्तानां परित्राणाय दृढनिश्चय: राजा तस्मै चक्षुर्द्वयं समर्पितवान् ।

                                  vii.            एकदा शक्र: नेत्रहीनयाचकरूपेण आगत्य नेत्रदानाय प्रार्थयत् ।

                                viii.            सरोवरस्य समीपे राज्ञ: पुरत: शक्र: उपस्थितो भूत्वा तस्य त्यागवृत्तिं प्राशंसत् ।

15.   रेखांकितपदानां प्रसङ्गानुसारं अर्थं चित्वा लिखत ।                             1x4=4

                                         i.            शिष्य: आचार्यात् शिक्षाया: पादम् आदत्ते ।

         क) चतुर्थांशम्                      ख) तृतीयांशम्      ग) पञ्चमांशम्                   घ) अर्धांशम्

                                       ii.            अहर्निशं महानसं प्रविश्य यत् पश्यति तद् भक्षयति ।

क) मानसम्                      ख) मनससरोवरम्  ग) पाकशालाम्     घ) महान् पुरुष:

                                        iii.   अश्वा: प्राणत्राणाय इतस्तत: अधावन् ।

            क) जीवनरक्षा       ख) प्राणरक्षणाय    ग) परित्राणाय                  घ) रक्षणायै

  iv. तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् । ।

          क) सरलम्          ख) सुकरम्              ग) असम्भवम्                घ)  कठिनम्